అస్తి ఉజ్జయిన్యాం माधవః నామ విప్రః। ఒకदा తస్య భార్యా స్వబాలాపత్యస్య రక్షార్థం తమ్ అవస్థాప్య స్నాతం గతా। అథ బ్రాహ్మణః రాజ్ఞా శ్రాద్ధార్థం నిమంత్రితః। బ్రాహ్మణః సహజదారిద్ర్యాత్ అచింతయత्- యది సత్వరं న గచ్ఛామి తర్హి అన్యః కశ్చిత్ శ్రాద్ధార్థ వృతః భవేత్। యతః—
ఆదానస్య ప్రదానస్య కర్తవ్యస్య చ కర్మణః।
క్షిప్రమక్రియమాణస్య కాలః పిబతి తద్రసం॥
కింతు బాలస్య అత్ర రక్షకః నాస్తి। తత్ కిం కరోమి? భవతు, చిరకాలపాలితమ్ ఇమం పుత్రనిర్విశేషం నకుళం బాలరక్షాయాం నిర్వహ్య గచ్ఛామి। తదా కృత్వా గతః। తతస్తేన నకుళేన బాలసమీపమ్ ఉపసర్పన్ కృష్ణసర్పః దృష్టః। స తం వ్యాపాద్య ఖండశః కృతవాన్। అత్రాంతరే బ్రాహ్మణోऽపి శ్రాద్ధం గృహీత్వా గృహమ్ ఉపావృత్తః। బ్రాహ్మణం దృష్ట్వా నకుళః రక్తవిలిప్తముఖపాదః తస్య చరణయోః అలుఠత్। విప్రః తదావిధం తం దృష్ట్వా బాలకో’నేన ఖాదిత ఇతి అవధార్య కోపాత్ నకుళం వ్యాపాదితవాన్। అనంతరం యావత్ ఉపసృత్య అపత్యం పశ్యతి తావత్ బాలకః సుస్థః సర్పశ్చ వ్యాపాదితః తిష్ఠతి। తదా తమ్ ఉపకారకం నకుళం మృతం నిరీక్ష్య ఆత్మానం ముషితం మన్యమానః బ్రాహ్మణః పరమ్ విషాదమ్ అకచ్ఛత्। అత ఉచ్యతే—
సహసా విదధీత న క్రియామవివేకః పరమాపదాం పదమ్।
వృణతే హి విమృశ్యకారిణం గుణలుభ్ధాః స్వయమేవ సంపదః॥
విజ్ఞానసంధి: - జశత్వసంధిః, మ్ స్థానే అనుస్వరః చ,
కారకఉపపదవిభక్తి [ద్వితీయ] పరస్మైపదీథాతురూపాణి - భూత, నమ, గమ, అస్ (పంచలకారేషు) ఉకారాంతపుల్లింగశబ్దాః - సాధువత్పంచమః పాఠః - కర్మణా యాతి సంసిద్ధిం, స్థానబోధకాని అవ్యాని - అత్ర, తత్ర, అన్యత్ర, సర్వత్ర, యత్ర, ఏకత్ర, ఉభయత్ర ।
పరస్మైపదీథాతురూపాణి - ప్రశ్చ, కృ, జ్ఞా, క్షల్ల (పంచలకారేషు), హలంతశబ్ద - భవతు కారకఉపపదవిభక్తి - తృతీయా, ప్రమేయ-క్త్వా, తుమున్ ఏవం ల్యప్
తృతీయః పాఠః
విజయతాం స్వదేశః
గృహ్యతాం భగవన్! దేశం ధర్మం చ రక్షితుం।
దివ్యా
అయి సులభే! పశ్య ఏతత్ చిత్రం। కః నూ ఖలుఏష మహాపురుషః?
సులాభा
దివ్యే! ఛత్రేణ తు రాజా ఇవ ప్రतीयతే।
భారత
దివ్యా
సులభే। పరంతు అత్ర నాస్తి సింహాసనం।
ప్రకాశః
అయి, కిం యువం న జానీథః "అయం మేవాడాధిపతిః ప్రతాపః వనే స్థితః।"
సులాభా
కథం ప్రతాపః నిరాశః ఇవ దృశ్యతే?
దివ్యా
ఆం, నిరాశః స స్వతంత్రతాయై ధనాభావాత్।
ప్రకాశః
అత ఏవ శ్రేష్ఠీ భామాశాహః దేశరక్షార్థ సర్వాం సహ్మత్తిం మహారాజాయ ప్రతాపాయ అర్పయతి।
దివ్యా
కథం జానాసి?
ప్రకాశః
నన ఉ అస్మాత్ నటకాలేవ।
సువిర్ : ౧.
అతీవ రుచికారం నను ఇదం నటకం దేశభక్త్యా ఓతప్రోతం చ। స్వతంత్రతాదివసే అస్య ఎవ అభినయం కరిష్యామః।
прకాశః
ఆం। అహం అద్యైవ పాట్రాణాం చయనం కరోమి।
సర్వే
పఠామః తావత్ ఏతం పాఠం అభినయార్థం।
మెవాడాధిపతిః మహారాణా ప్రతాపః అరణ్యే కతిపయైః విశ్వాసపాత్రైః భటైః సహ సంకటాపన్నে కాళే విచారమగ్నః శిలాయాం ఉపవిష్టః అసి। స్వదేశస్య రక్షాయై యుధ్యమనస్య తస్య బహూని వర్షాణి వ్యతీతాని। హంత! వరాకసి పాశ్వేం సేనాయాః భోజనసామగ్ర్యాః అపి చ అభావః విద్యతే। అధునా తు స స్వకీయైః ప్రాణైరేవ స్వదేశం స్వతంత్రం కर्तుం इच्छతి।)
ప్రతాపః ధింగ్ మా మః అధన్యం, యో హం స్థృభూమిం రక్షితుం అసమర్తః। అలం మమ ఏతెన జీవితెన। (దీర్ఘ నిఃశ్వసితి) (యం సతః సహచరాః తసి ఆకృతిం దృష్ట్వా వ్యాకులాః భవంతి, రాజపుత్రః (రాజోచితం ప్రణమ్య) విజయతాం మహారాజః, విజయతామ్ । ప్రతాపః (సమాశ్వస్య) అయి భ్రాతః ! కథం జయఘోషం కృత్వాం మాం లజ్జయాసే ? రాజపుత్రః దేవ ! కథం భవాన్ వదతి ఏవమ్ ? కిం న ఖలు కృతం భవతా రాజ్యత్రాణాయ ? స్వదేశం స్వాధీనం కర్తుం భవతా కిం న సోఢమ్ ? విజేష్యతే నను భవాన్ ! ప్రతాపః కుతస్తావద్ విజయః ! స్వదేశమేవ త్యక్తుం తత్పరోऽహమ్ । భటః (అంజలిం బద్ధ్వా) మహారాజ ! నైవం తావత్ । స్వామిభాగ్యానామ్ అనుగంతారః వయమ్। వయం సర్వే త్వామ్ అనుగమిష్యామః । ప్రతాపః ఏవం న వక్తవ్యమ్। కృతజ్ఞోऽస్మి భవతామ్ అహమ్ । వీరైః ధీరైః బహు ఉపకృతం దేశస్య। స్వదేశే ఏవ తిష్ఠద్భిః భవద్భిః దేశస్య స్వతంత్రతాయై ప్రయత్నః సమాధేయః । సర్వే భటాః దేశరక్షాయై బద్ధపరికరా వయం తు భవంతమేవ అనుసరిష్యామః । ప్రతాపః యథా రోచతే భవద్భ్యః। ప్రదేశోऽయమ్ అస్మాభిః త్యాజ్యః ఏవ। (నిస్సరతి ప్రతాపః, భటాః చాపి తమనుచరంతి । తమేవం స్వతంత్రతాప్రాప్తిం ప్రతి నిరాశం దృష్ట్వా అటవీవాసినో భిల్లాః దుఃఖీయంతి) ప్రథమః భిల్లః హా ధిక్ ! కీదృశః సమయ ఆగతః ! దేశభక్తః ప్రతాపోऽపి స్వదేశం పరిత్యజ్య అన్యత్ర ప్రస్థితః । ద్వితీయః భిల్లః న జానేऽస్య మేవాడదేశస్య భాగ్యే కిం లిఖితమ్ ? హా నిష్ఠుర దైవ ! దేశభక్తే తు దయస్వ । తృతీయః భిల్లః వరాకోऽయం జీవనసామగ్రీయుద్ధసామగ్యోః అభావేన ఖిద్యతే। పరమేశ్వర ! దయస్వ ! మాతృభూమేః దుర్దశాం స్వచక్షుషా.
కామెంట్‌లు
కామెంట్‌ను పోస్ట్ చేయండి